2-маъруза. Кон геофизикасининг ривожланиш тарихи. Дунё ва Республикамиз олим ва ишлаб чиқариш ходимларининг фан ривожига қўшган ҳиссалари.

Ўтказилаётган геофизик ишларда маълумот олиш принциплари

Қудуқларда ўлчанилган биринчи физик хусусият бу температурадир. 1908 й. да рус нефтчи-геологи Д.В. Голубятников қудуқларда ўлчанилган температурани маҳсулдор қатламларни ўрганиш мақсадида фойдаланиш мумкинлиги айтган.

1926 йилда француз олими К. Шлумберже томонидан яратилган ва тоғ жинсларининг солиштирма қаршилигини ўлчашга асосланган эҳтимолий қаршилик (ЭҚ) усули ривожланаётган кон геофизикаси усулларига қўшилган катта ҳисса бўлди.

1929 йилда ЭҚ усули МДҲ мамлакатлари худудларида (Грозний, Озарбайжон,  Майкоп ва бошқа) кенг қўллана бошланди.Бу ишлар ЭҚ усулининг қудуқ кесимларини ўрганишда керн олиб ўрганишга нисбатан унумлилигини ва кам харжлилигини кўрсатди. Масалан 1 м чуқурликдан керн олиш учун бурғилаш бригалари 6 ва ундан кўпроқ вақт сарф этар эдилар. ЭҚ усули билан шу вақт оралиғида 1000м ва кўпроқ чуқурликдаги қудуқ кесимларини ўрганиш мумкин.1931 йилда Шлумберже фирмаси ва собиқ шўролар мамлакатининг геолог-геофизиклари ҳамкорлигида Грозний ва Озарбайжон нефт конларида янги электр усуларидан бири хусусий қутбланиш потенциаллари (ПС) усули синаб кўрилди ва бу усулнинг ЭҚ усули билан биргаликдаги маълумотлари қудуқ кесимларидан коллекторларни ажратиш имконини яратиб берди

Электр усулларининг самарадорлигини Долл ҳамда Шлумберже томонидан таклиф қилинган индукцион ва ЭҚ экранлаштирилган зондларда ўлчаш усуллари янада оширди.Электр усуллари билан бир қаторда радиоктив усуллар ҳам қудуқ кесимларини ўрганишда қўлланила бошланди. Ўттизинчи йил ўрталарида Г.В. Горшков, Л.Ь. Курбатов, А.Г, Граммаков ва В.А. Шпак  томонидан тоғ жинсларининг табиий радиоактивлигини ўлчайдиган ГК усули таклиф этилди.1941 йилда таниқли физик олим Бруно Понтекорво томонидан нейтрон гамма усули НГК таклиф этилди.

1942 йилда А.И. Заборовский ва Г.В. Горшков томонидан нейтрон нейтрон усули ННК таклиф этилди.

Шунингдек 1932 йилда М.В. Абрамович  газ усулини, 1934 йилда К. Шлумберже акустик усулларни таклиф этдилар.

Кон геофизикасининг Ўзбекистон нефт газ конларини излаш-да, разведка қилишда ва уларни эксплуатация қилишда ўрни беқиёсдир. Геофизик усулларни Ўзбекистон конларида қўллаш ва уларни ривожлантиришда Республикамиз геолог-геофизиклари: К.А. Грудкин, И. Усмонов, К.М. Абдуллаев, Ш. Қодиров, М. Мансуров, Қ. Якубов, Р. Балаканов ва бошқаларнинг қўшган ҳиссалари жудаям каттадир.

Геофизик усуллар ўтказиладиган муҳитдаги шарт-шароитлар

Геофизик усуллар тоғ жинсларини қудуқ кесимларида ўрганадилар. Қазилган қудуқ тоғ жинсларининг табиий ётишини ўзгартиради, шунинг учун, уларнинг петрофизик хусусиятларини қисман ўзгариши мумкин.

Тоғ жинслари ҳар хил механик хусусиятларга эга. Зич мустаҳкам цементланган тоғ жинслари қудуқ қазилганда емирилмайди, бўшоқ, мўрт, ғовакли, дарзли тоғ жинслари эса, аксинча, бурғи эритмаси (қоришмаси) томонидан ювилиб кетадилар. Шу сабабли гилларда қудуқ диаметрининг катталашуви кузатилади (расм 2.1).

Одатда бурғилашда қудуқдаги босимни қатлам босимидан юқори ушлаб турилади. Шунинг учун ғовакли, ўтказувчан тоғ жинсларига бурғи эритмасининг суюқ қисми- филтрат сингиб киради. Бурғи эритмасидаги гил заррачалари эса қатламга сингий олмай, қудуқ деворларида ушланиб, гил қопламачасини ҳосил қилади. Бу ҳолат ғовакли, ўтказувчан қумтошларда яққол намоён бўлганини расм 2.1 кузатиш мумкин.

Юқорида қайд қилганимиз, ғовакли, ўтказувчан тоғ жинсларига филтратнинг сингиши, қатлам ичида сингиш зонасини ташкил қилади. Бу сингиш зонаси сингиш диаметри D_зп билан (расм 1) характерланади.

қудуқ деворлари яқинида эса филтрат қатлам ичидаги бирламчи флюид (нефт, газ ёки сув) ларни тўла сиқиб чиқаради ва бу зонани тўла ювилган зона деб аталади. Унинг диаметрини D_пп деб белгиланади (расм 2.1).

Филтратнинг етиб бормаган қисми қатламнинг физик хусусиятлари ўзгармаган қисми саналади. Геофизик ишларнинг асосий мақсадларидан бири қатламнинг ўзгармаган қисмини физик параметрларини ўлчашдир. Лекин сингиш зонаси, тўла ювилган зоналарнинг ёзиб олинаётган геофизик кўрсатгичларга таъсири катта бўлиши мумкин. Бу таъсирни йўқотиш мақсадида ҳар хил асбоб қурилмалари ишлатилади. Бу қурилмалар геофизик усулларнинг ўрганиш чуқурликларини оширади ва сингиш зонасининг таъсирини камайтиради.

Геофизик усулларга бурғи эритмасининг таъсири катта, шунинг учун уни тайёрлашда барча технологик шартларнинг бажарилиши назорат қилинади.

     Қудуқ бурғиланиб, геофизик ишлар ўтказилиб бўлинганидан кейин қудуқ деворлари металл қувурлар билан мустаҳкамланилади. Қудуқ деворлари ва мустаҳкамловчи металл қувурлар орасига цемент қоришмаси қуюлади. Бу шароитда геофизик усулларнинг фақат радиоактив, термик ва акустик усуллари қўлланилади. Бу усулларни қўллашда ёзиб олинаётган физик кўрсатгичларга на фақат қудуқ, филтратнинг сингиш зонаси, тўла ювилган зона, қўшимча, мустаҳкамловчи қувурларнинг материали ва уларнинг қалинлиги, қувур ортидаги цементнинг қалинлиги ва сифати таъсир этади. Бу таъсир этувчи омилларни ҳам геофизик усулларни таҳлил қилганда назарда тутиш керакдир. 

расм 2.1.

Расм 2.1 қабул қилинган қисқартишлар ва шартли белгилар.

     d_с - қудуқ диаметри;

     d_{к -} ювилган қатламларнинг диаметри;

     _{Dзп -}сингиш зонасининг диаметри;

     _{Dпп -} тўла ювилган зонанинг диаметри;

     d_{ок -} мустаҳкамловчи қувурларнинг диаметри;

     h - қатламнинг қалинлиги;

     h_{гк -} гил қопламачасининг қалинлиги.

     Шартли белгилар:

     1 - зич оҳактош;

     2 - гил;

     3 - ғовакли, ўтказувчан қумтош;

     4 - сингиш зонаси;

     5 - тўла ювилган зона;

     6 - гил қопламачаси;

     7 - цемент;

     8 - мустаҳкамловчи қувур.

катта ўқитувчи Абдулла Набихоновнинг "Қудуқларни геофизик усулларда ўрганиш" қўлланмасидан