21-маъруза. Қудуқларнинг техник ҳолатини ўрганиш. Қудуқларни оғишини ўлчаш. Инклинометрия.

Қудуқларни техник ҳолатини ўлчаш қудуқ геофизикасининг асосий ишларидан бири бўлиб, буларга:

1) қудуқларнинг оғишини ўлчаш-инклинометрия;

2) қудуқларнинг диаметрини ўлчаш-кавернометрия;

3) қудуқ ва мустаҳкамловчи қувурлар кесими профилини аниқлаш-профилеметрия;

4) қудуқ ва мустаҳкамловчи қувур орасидаги цементланганлик сифатини аниқлаш;

5) суюқликнинг қудуққа оқиб келиш ва ютилиш жойларини аниқлаш;

6) мустаҳкамловчи қувур ортидаги суюқликларнинг ҳаракатини аниқлаш;

7) қудуқларда суюқлик сатхи (паст-баландлиги) ни аниқлаш;

8) юқори босимда қатламга сув ҳайдаш натижаларини ўрганиш;

9) мустаҳкамловчи қувурларнинг бирлаштирувчи муфталар жойини аниқлаш, қувурларнинг қалинлиги, ички диаметри ва перфорация бўлган қисмини аниқлаш.

Қудуқларнинг оғишини ўлчаш. Инклинометрия

Нефт ва газ қудуқлари одатда вертикал қазилади. Лекин айрим шароитларда қудуқлар қия бурғиланиши ҳам мумкин. Агарда махсулдор қатламларнинг ер устидаги проекцияси қудуқ оғзига нисбатан анча узоқ масофада ётган бўлса, унда уларни тез очиш мақсадида қудуқлар қия бурғиланади.

Айрим геологик ва техник сабабларга кўра қудуқлар бурғилаш давомида берилган йўналишдан четга чиқадилар. Қудуқ ўқининг берилган йўналишдан четга чиқиши қудуқларнинг оғиши деб аталади.

Бурғилаш жараёнида қудуқ ўқининг ҳолатини назорат қилиб, қудуқ оғишини ўлчаб бориш керак.

Вертикал қудуқларининг оғиши b- қудуқ ўқи ва вертикал орасидаги бурчакдир. Бу кўрсаткични билиш бурғилаш давомида айрим нохуш аҳволлардан (бурғи ва мустаҳкамловчи қувурларини туширишда уларни сийқаланиши, бурғи инструментларини ейилиши) сақлаши мумкин.

Қудуқларнинг оғишини билиш, геологик ва стратиграфик карталарни тузишда керак бўлади, чунки қудуқлар махсулдор горизонтларнинг ҳақиқий чуқурликларини аниқлаш имконини бермайдилар. Қудуқларда керак бўлган қатламнинг ҳақиқий чуқурлигини инклинометрия маълумотларидан фойдаланиб топиш мумкин.

Инклинометрияда ўлчанадиган иккинчи кўрсаткич-қудуқларнинг оғиш азимути j. Магнит қутбининг шимолидан соат стрелкаси бўйича қудуқнинг горизонтал проекцияси орасидаги бурчак- оғиш азимути j деб аталади.

Демак инклинометрияда b ва j бурчаклари ўлчанилади.

Инклинометр турларини уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1) масофада электр ўлчовида ишлайдиган инклинометрлар; 2) фотоинклинометрлар; 3) гироскопик инклиномтрлар.

Энг кўп тарқалган ва ишлатиладиган биринчи гуруҳ инклинометрларига: ИШ-2, ИШ-3, ИШ-4, ИШ-4Т

(И.В. Шевченко конструкциясидаги), ИК-2, ИТ-200, УМИ-25, ЗИ-1М, И-7 киради. Буларнинг техник характеристикаси ва имконлари жадвал 21.1 келтирилган.

Жадвал 21.1

Тури	Диаметри, мм	Узун-лиги, мм	Мас-саси, кг	Кабел томир-лари сони	b ни ўлчаш оралиғи	Макси-мал темпе-ратура	Макси-мал босим ПА 108	b ни ўлчаш- да хатолик	j ни ўлчаш- да хатолик
ИШ-2 ИШ-4 ИК-2 УМИ-25 ИГ-200 И-7 ИФ-6	60 65 55 25 74 60 86	1516 1516 1830 1110 1927 2300 2360	21 28 30 12 36 37 40	3 1 1 1, 3 1 1 1	0-48 0-50 0-50 0-50 0-50 0-45 0-90	100 100 120 150 200 250 100	0.50 0.50 0.65 0.65 1.20 1.20 0.60	0.25 0.50 0.50 0.50 0.50 0.80 0.50	5 4 4 5 4 5 4

Бу турдаги инклинометрларнинг барчасининг механик қисми бир хилдир. 

Инклинометрларнинг асосий механик қисми-рамадир (расм 21.1). Раманинг ўқи инклинометрнинг ўқи билан мос тушган ва унинг оғирлик маркази рама ўқидан расм 21.1 да кўрсатилган 15-кичкинагина юк туфайли сурилган. Шунинг учун раманинг текислиги доимо оғиш текислигига перпендикуляр жойлашади. Рамада оғиш бурчагини ва оғиш азимутларини узатгич (датчик) лар жойлаштирилган (расм 21.1)

Азимут узатгич (датчик)-магнит стрелкаси-4 ва доирасимон реохорда-6 дан иборатдир. Доирасимон реохорднинг бир нуқтасида узилиш бор ва шу нуқтада унга ток уланади. Бу нуқта билан реохорданинг марказини боғловчи чизиқ раманинг текислигига перпендикулярдир, шунинг учун бу чизиқ қудуқнинг горинзонтал проекциясига мос бўлади. Демак магнит стрелкасидан реохорданинг бошланишигача бўлган бурчак оғиш азимутини кўрсатади. Юқорида эса реохарданинг ушбу қисми қаршилиги ўлчанилади.

                                

Расм 21.1

Оғиш бурчаги b ни узатгичи (датчиги) ёйсимон реостат -14, стрелка-13 ва доимо вертикал холда турувчи, стрелка-13 билан мустаҳкам бириктирилган осма-11 дан иборатдир. Агарда қудуқ вертикал бўлса стрелка 13 реостат-14 бошланишида бўлади ва юқорига уланган қаршилик нолга тенг бўлади. Қудуқнинг оғиши ўзгариши билан реостат стрелкага нисбатан ҳолатини ўзгартиради ва юқорига узатилган қаршиликнинг қиймати ўзгаради. Демак оғиш бурчаги b, оғиш азимути j ларни ўлчаш учун инклинометрларда жойлашган ёйсимон ва доиравий реохордалардан олинган қаршиликлар қийматини ўлчаш кифоядир.

Инклинометрларнинг ғилофлари магнитсиз материаллардан ишланган бўлиши лозим. Уларнинг ичига лигрин ёки керосин билан трансформатор ёғи аралашмаси қуйилади ва 75% бошлиқ ушбу аралашма билан тўлдирилади. Оғиш бурчаги ва азимутини бу инклинометрлар фақат очиқ қудуқларда аниқлашлари мумкин. Мустаҳкамланган қудуқларда эса фақат оғиш бурчагини аниқланади.

Қудуқларда каверналар (каваклар)ни учраб туриши туфайли инклинометрлар қудуқ ўқига параллл ётмаслиги мумкин ва бунда оғиш бурчаги катта хатолик билан аниқланади. Бу камчиликни йўқотиш мақсадида инклинометрга узайтиргич уланади ва бу инклинометрни вазнини ошириб, қудуққа уни бемалол тушишини ва кавак (каверна) лар, гил қопламаси таъсирини йўқотади.

Вертикал қазилган қудуқларда қудуқларнинг оғишини нуқтада, ҳар 20-25 м. да, қия қудуқларда эса ҳар 5-10 м. оралиғида ўлчанилади. Инклинометрнинг кўтариш тезлиги 2000-2500 м¤ соат дан ошмаслиги керак. Ўлчаш, инклинометрни керакли чуқурликка кўтарилганидан кейин, 20-30 с. вақт ўтгандан сўнг бошланади.

Биринчи нуқта қудуқ тубидан 3-5 м. юқорида бўлиши керак. 5-10 нуқтада қудуқларнинг оғиш бурчаги b ва оғиш азимути j ўлчанилгандан сўнг, битта нуқтада назорат ўлчовини ўтказиш лозим. Бу назорат нуқтаси асосий ўлчанган нуқталарнинг биридан 1 м. юқорида бўлиши керак.

Ўтказилган ишларни журналга ёзилади. Журналга қудуқнинг тартиб номери, қаерда жойлашгани, ўлчаш вақти, инклинометрнинг тури ва номери ёзилади. Натижалар эса жадвал  ва қудуқнинг горизонтал проекцияси кўринишида келтирилади.

Натижалларни жадвал кўриниши қуйидагича кўринишда бўлади:

Чуқурлик, м.	Оғиш бурчаги,b	Оғиш азимути, j
1840	25°30¢	225°
1820	35°30¢	242°
1800	28°30¢	284°

Қудуқларнинг горизонтал проекциясини (расм 21.2) чизиш учун икки нуқта орасидаги масофа (бизнинг юқорида мисол тариқасида келтирган жадвалимизда 20 м.) ни оғиш бурчаги b нинг синусига кўпайтирсак, яъни L·Sinb, биринчи ва иккинчи нуқта орасидаги қудуқ оралиғининг горизонтал проекцияси DL топилади. Оғиш азимути бўйича шу масофани масштабда (одатда игклинограммалар 1:200 масштабида чизилади) қўямиз. Расм 21.2 инклинограмма мисоли келтирилган

Расм 21.2

катта ўқитувчи Абдулла Набихоновнинг "Қудуқларни геофизик усулларда ўрганиш" қўлланмасидан