5-маъруза. Тоғ жинсларининг ҳақиқий қаршилигини аниқлаш. БКЗ ва унинг моҳияти, ечадиган вазифалари. Кўп электродли зондлар ва уларни БКЗ ўтказишда ишлатиш. БКЗ палеткалари. БКЗ нинг имкон чегаралари

Олдинги ўтган дарсларимизда ЭҚ ни ҳар хил омилларга боғлиқлиги ва шунинг учун қатламларнинг ҳақиқий қаршиликлари r_п ни битта зонд диаграммаларидан аниқлаб бўлмаслигини такидлаган эдик. Шунинг учун қатламларнинг ҳақиқий қаршиликларини аниқлаш учун БКЗ (боковое каротажное зондирование) усули қўлланилади. Бу усул - ЭҚ бирнечта 5-7 та ҳар хил узунликдаги зондлар билан ўлчашга айтилади. Зондлар бир турдаги зондлардан иборат бўлиб: ёки потенциал, ёки градиент зондлар танланилади. Потенциал зондларнинг кичкина қалинликдаги қатламларни ўрганишдаги камчиликлари туфайли, одатда, БКЗ градиент зондлар билан ўтказилади. Градиент зондларнинг ҳам бир тури: ағдарилган ёки кетма-кет зондлар танланилади. Энг кичкина зонднинг узунлигини қудуқнинг диаметри d_с га тенг, ёки 2 -4 марта ундан каттароқ танланидаи. Энг катта зонднинг узунлигини эса, одатда, 8 м. оширмайдилар. БКЗ ни қуйида келтирилган зондлар билан ўтказиш мумкин: А0.4М0.1N,   

А1.0М0.1N, А2.0М0.5N, А4.0М0.5N, А8.0М1.0N. Қатламларнинг чегараларини аниқроқ ажратиш учун бу зондларга қўшимча ағдарилган N0.5М2.0А, ёки, N0.5М4.0А ни БКЗ таркибига киритилиши мумкин. Агарда қатламларда сингиш зонасининг диаметри D_зп нинг қиймати катта бўлса, А16.0М2.0N зонди қўлланилиши мумкин.

БКЗ диаграммаларини ёзиб олишда қуйидаги услублардан фойдаланиш мумкин: А.“суриладиган” зондларни ишлатиш, бунда зонд  битта сурилмайдиган, муқим электроддан ва иккита суриладиган (ўз жойини ўзгартирадиган) электроддан тузилган бўлади. Бу зонд билан БКЗ ўтказилганда, харбир зонд ЭҚ ни ўлчаганидан кейин, уни юқори кўтарилиб олинади, суриладиган электродларни кейинги зонд катталигига келтирилиб, кейинги зонд билан ЭҚ ни ўлчанилади. Бу услуб содда бўлиши билан бирга жуда кўп вақт талаб қиладиган услубдир. Б. Кўп электродли зондлардан фойдаланиш. Махсус қурилма орқали электродлар бир зонд ЭҚ ни ўлчаб бўлганидан сўнг, иккинчи зонд электродлари ёзувга уланади. В. Кўп каналли аппаратура орқали. Бунда 3-4 зонд диаграммалари бир варакай, ҳар хил частотада ёзиб олинади.

БКЗ қуйидаги вазифаларни ечиш учун ишлатилади:

1. Қатламнинг ҳақиқий қаршилиги r_п ни аниқлаш. Бу кўрсаткич Рп - ғоваклик кўрсаткичини аниқлаш имконини беради, бу эса ўз навбатида ғоваклик коэффициенти Кп ни аниқлашда ишлатилади. Агарда қатлам нефт-газга тўйинган бўлса r_п орқали Р_нг - нефт-газга тўйинганлик кўрсаткичи ва бу орқали К_нг - нефт-газга тўйинганлик коэффициентини аниқлаш мумкин.

2. Қатламда сингиш зонасининг мавжудлигини аниқлаш. Агарда сингиш зонаси кузатилса - бу қатлам коллектор деб қабул қилинади.

3. Сингиш зонаси кузатилган қатламларда r_зп - сингиш зонасининг солиштирма қаршилиги ва D_зп - сингиш зонасининг диаметрини аниқлаш. D_зп - аниқлашдан мақсад коллекторларнинг турини, яъни кичкина D_зп катта ғовакликка, сараланган зарралар орасидаги ғовакликка эга бўлган коллекторларда кузатилишини, аксинча, катта Dзп коллекторнинг кичкина ғовакликка, дарзли (синиқли) коллекторларда кузатилади. Сингиш зонасининг қаршилиги r_зп ни аниқлаш эса сингишнинг тафсифини белгилайди. Агарда r_зп< r_п дан кичкина бўлса, бу сингишни “камайтирувчи” сингиш деб аташади ва ҳолат одатда нефт-газга ёки чучув сувларга тўйинган қатламларда кузатилади. Агарда r_зп > r_п дан катта бўлса, буни “ортирувчи” сингиш деб аталади ва бу ҳолат одатда шўр сувлар билан тўйинган қатламларда кузатилади. Демак r_зп ни аниқлаш коллекторларнинг нима билан тўйинганини аниқлаш имконини беради.

БКЗ маҳсулдор қатламлар учрайдиган оралиқда, одатда, 1: 200 масштабида ўтказилади. БКЗ диаграммаларини интерпретацияси қуйидагилардан иборатдир:

1. Қатламламларни ажратиш. Бунинг учун БКЗ зондларидан энг кичиклари олинади. Қатлам чегараларини ажратишда микрозонд, каверномер, ПС диаграммаларидан ҳам фойдаланиш мумкин. Интерпретация учун танланган қатлам бир турдаги, қалинлиги иложи борича 4 м. кичкина бўлмаган қатлам танланилади. Кичкина қалинликдаги, ҳамда бир турда бўлмаган қатламларда БКЗ интерпретацияси натижаларинг аниқлиги юқори бўлмайди.

2. Ҳар бир зонд учун ажратилган қатлам қаршидаги ЭҚ ҳисоблаб олинади. Агарда қатламнинг қалинлиги 8-10 м. дан катта бўлса ўртача ЭҚ, 4-8 м. бўлса, оптимал ЭҚ, 4 м. дан кичкина бўлса, максимлал ЭҚ олинади.

3. БКЗ эгри чизиғини чизиш. Бу чизиқ r_к қ¦ (L) . яъни ЭҚ ни зонд узунлиги билан боғлиқлигини ифодаловчи боғлиқликдир. Бу чизиқ икки ўқи логарифмик масштабда бўлган махсус шаффов қоғозга чизилади. Абцисса ўқига зонд узунлиги ва ордината ўқига диаграммадан олинган ЭҚ ларнинг қийматлари қўйилади.

4. Ҳосил бўлган r_к қ¦ (L)  боғлиқликни махсус БКЗ палеткалари билан солиштириш ва қатлам кўрсаткичларини аниқлаш.

БКЗ нинг асосий камчиликлари: кичкина қалинликдаги қатламларнинг ҳақиқий қаршиликларини юқори аниқликда топиб бўлмаслик, бурғи қоришмасининг қаршилиги жуда кичкина бўлганда БКЗ нинг самараси кам бўлиши, коллекторларнинг кўп ҳолларда бир турда бўлмасликларидир. Шу сабабларга кўра БКЗ хозирги пайтда ҳамма қудуқларда ҳам ўтказилаётгани йўқ. Айрим қудуқларда эса тўла бўлмаган зондлар тўпламида (3-4 зонд билан) ўтказилаётир.

БКЗ даграммаларига ва умуман электр усул диаграммаларига бурғи қоришмасининг солиштирма қаршилиги r_р таъсир бўлади. Шунинг учун r_р билишимиз ва керак бўлса унинг қийматини ўзгартиришимиз зарур бўлади. Кўриб чиқадиган масаламиз бу бурғи қоришмасининг солиштирма қаршилигини ўлчаш.

РЕЗИСТВИМЕТРЛАР

Бурғи қоришмасининг солиштирма қаршилиги r_р резиствиметр деган асбобда ўлчанидаи. Резиствиметрлар қудуқ ва ер усти резиствиметрларга бўлинади. Қудуқ резиствиметрали 3 ёки 4 бир бирига яқин жойлашган электродлардан иборат бўлиб, улар махсус ғилоф (корпус) га жойлаштирилган бўладилар. Махсус ғилоф ўлчанаётган r_р га тоғ жинслари ва мустаҳкамловчи ққувурларнинг таъсирини йўқотади. Бурғи қоришмасининг қаршилиги ЭҚ ни ўлчаш каби (расм 5.1) ток электродлари А ва В дан ток юборилиб, М ва N орқали ҳосил бўлган потенциаллар айирмаси ўлчанилади.

r_р= К·ÑU ¤ I                                                                      (5.1)

бу формулада: К - резиствиметр коэффициенти;

I - А ва В электродларидан ўтган ток кучи;

ÑU _- М ва N орасидаги потенциаллар айирмаси.

Зонд коэффициенти К экспериментал усулда аниқланади.Бунинг учун ваннага солиштирма қаршилиги аниқ бўлган суюқлик тўлдирилган бўлиб, расмда 5.1 да кўрсатилган схема йиғилиб, ток кучи I потенциаллар айирмаси ÑU ўлчанилади.

Зонд коэффициенти К қуйида келтирилган формуладан аниқланади

К =I·r_р ¤ ÑU                                                  (5.2)

РА-3 резиствиметри кўрсатилган. Резиствиметрнинг асосини ўртаси бўш, ток ўтказмайдиган материал (эбонит, органик шиша) дан иборат цилиндр ташкил қилган бўлиб, унинг ичига 3 та халқасимон қўрғошин электродлар жойлаштирилгандир. Бу изоляцион материалдан ташкил топган цилиндр металл каркас ичига жойлаштирилади. Резиствиметрнинг электродлари А, М ва N билан белгинади ва қуйидаги А0.04М0.03N градиент зондни ташкил этилади.

Расм 5.1

Резиствиметр усули на фақат геологик вазифаларни, техник вазифаларни ҳам ечиш имконини беради. Бурғи қоришмасининг солиштирма қаршилиги ҳамма электр усуллар натижаларини интерпретация этишда ва қудуқларга оқиб келаётган сувларнинг жойини аниқлашда ишлатилиши мумкин.

катта ўқитувчи Абдулла Набихоновнинг "Қудуқларни геофизик усулларда ўрганиш" қўлланмасидан